تفسیرهای ملاصدرا

---

‌تفسیر ملاصدرا، مجموعه‌ای از تفاسیر برخی سوره‌های قرآن به عربی از ملاصدرا (متوفی ۱۰۵۰) می‌باشد.

۱ - معرفی اجمالی کتاب

---

تفسیر مورد بحث در چند جلد به زبان عربی و شیوه فلسفی و کلامی و سبک اشراقی می‌باشد.
مـلاصدرا نخست بعضی از آیات قرآن و سوره‌های مناسب را که امکان خوض در مباحث فلسفی و عرفانی داشته انتخاب نموده سپس به تفسیر آنها می‌پردازد.
لـذا تـفـسیر او شامل بخشی از قرآن است که آنها عبارتند از سوره حدید، سوره اعلی، آیة الکرسی، سوره نور، سوره سجده، سوره واقعه، سوره زلزال و سوره جمعه.
بـعـد از سـال ۱۰۴۱ ق مـفسر تصمیم به تفسیر تمامی قرآن می‌گیرد و از آغاز قرآن سوره الحمد شـروع نموده لغایت آیه ۶۵ سوره بقره (و لقد علمتم الذین اعتدوا منکم فی السبت) دیگر اجل به او مهلت نداده و در راه حج در شهر بصره وفات یافت و در همان سامان به خاک سپرده شد.

۲ - وضعیت کتاب

---

نسخه‌ای از آن از مخطوطات کتابخانه کاتب ابن سطور در قزوین و نسخه‌های متعدد در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی و کتابخانه مرعشیه قم موجود است.
این تفسیر نخستین بار سوره الواقعه و تفسیر آیه النور در سال ۱۳۱۳ ق و بعد بارها با بقیه سوره‌ها و مجموع تفسیر در تهران چاپ سنگی شده است.
سـپـس آقـای سید عبداللّه فاطمی از سوره الحمد لغایت آیه (یا ایها الناس اعبدوا ربکم) در ۴۵۶ صـفـحـه بـقـطـع وزیـری بدون تاریخ طبع نموده و مجدد در سال‌های ۱۳۵۲ - ۱۳۶۷ ش توسط انتشارات بیدار قم در هفت مجلد طبع گردیده است.

۳ - مدت تالیف تفسیر ملاصدرا

---

وی این تفاسیر را به صورت رساله‌های پراکنده و در مدتی کمتر از بیست سال نوشت.

۴ - چاپ تفسیر ملاصدرا

---

تفاسیر ملاصدرا به ترتیب سوره‌های قرآن تنظیم و در یک جلد، به کوشش شیخ احمد شیرازی به نام تفسیر ملاصدرا چاپ سنگی شد. ( تهران ۱۳۲۲)
سه بار نیز این رساله‌ها در هفت مجلد به نام التفسیرالکبیر و تفسیر القرآن الکریم به چاپ رسیده است (چاپ اول: قم ۱۳۶۱ـ ۱۳۶۴ش، چاپ دوم: قم ۱۴۱۱/ ۱۳۶۶ش، چاپ سوم: قم ۱۳۷۹ـ ۱۳۸۰ش).

۵ - کتاب مفاتیح الغیب مقدمه تفسیر ملاصدرا

---

ملاصدرا قصد داشت تفسیری کامل و جامع بنویسد، ولی موفق نشد، وی در حدود ۱۰۴۰، کتاب مفاتیح الغیب لفتح خزائن العلوم المُبْرَأَة عن الشک و الریب را نوشت تا مقدمه‌ای بر تفسیر جامع او باشد.

۶ - رساله‌های تفسیری ملاصدرا

---

رساله‌های تفسیری ملاصدرا، عبارت‌اند از:
تفسیر تفسیر آیة الکرسی (تاریخ اتمام آن: ۱۰۳۰، در قم ).
تفسیر سوره نور (تاریخ نگارش: ۱۰۳۰)، نسخه خطی این اثر به خط خود او موجود است.
تفسیر سوره طارق (تاریخ نگارش: ۱۰۳۰)، نسخه خطی این اثر در کتابخانه یکی از نوادگان دختری ملاصدرا، در کاشان، موجود است، این تفسیر‌ به‌طور جداگانه در تهران چاپ سنگی شده است.
تفسیر سوره اعلی، شامل « هفت تسبیح » (هفت بخش )، که ملاصدرا در آن از تفسیر فخررازی مطالب بسیاری نقل کرده است، این اثر در ۱۳۰۵ در پایان کتاب کشف الفوائد علامه حلّی چاپ سنگی شد.
تفسیر سوره زلزال، که در آن به حرکت ذاتی و جوهری زمین اشاره کرده است.
تفسیر سوره یس ( تاریخ نگارش : ۱۰۳۰).
تفسیر سوره واقعه، که در آن از حشر و معاد و معرفت بندگان در آخرت و مراتب آنان در سعادت وشقاوت سخن گفته است، این اثر در ۱۳۲۲ چاپ سنگی شد.
تفسیر سوره حدید، که در بخش‌های متعددی از آن با عنوان « مکاشفه »، نکاتی حِکْمی ‌و عرفانی در باره آیات قرآن آمده است.
تفسیر سوره جمعه، که همچون تفسیر سوره واقعه مطالب عرفانی و ذوقی بیشتری، نسبت به دیگر آثار او، دارد، نسخه خطی این اثر به خط مؤلف در کتابخانه یکی از نوادگان دختری ملاصدرا، در کاشان، موجود است.
تفسیر سوره سجده .
تفسیر سوره فاتحه .
تفسیر سوره بقره تا آیه ۶۶، که نسخه خطی این اثر به خط مؤلف در کتابخانه مسجد اعظم قم موجود است، این اثر همراه با آیة الکرسی و سوره فاتحه در ۱۳۰۲ چاپ سنگی شد. برخی از سوره‌های مجموعه تفاسیر ملاصدرا به فارسی ترجمه شده است، از جمله تفسیر سوره‌های واقعه و جمعه و «طارق، اعلی و زلزال » و نور را محمد خواجوی در چهار مجلد چاپ کرده است (تهران ۱۳۶۳ش).
به ملاصدرا چند رساله در تفسیر سوره‌های ضحی، طلاق و کافرون نسبت داده‌اند.

۷ - آثار دیگر ملاصدرا در تفسیر قرآن

---

ملاصدرا در باره تفسیر قرآن آثار دیگری هم دارد که آن‌ها را پس از تفاسیر مذکور نوشته است، این آثار بترتیب عبارت‌اند از:

۷.۱ - مفاتیح الغیب

مفاتیح الغیب، که پس از رسایل تفسیری، سیزدهمین اثر ملاصدرا در باره تفسیر قرآن است، وی در این کتاب به شرح اصول و مبانی تفسیر خود پرداخته و کوشیده است که از تفسیر قرآن به منزله کلیدی ( مفتاح ) برای پاسخگویی به مسائل هستی بهره گیرد. وی در این اثر مباحث فلسفی و عرفانی را همراه با برخی آرا و تعبیرات بزرگانی چون غزالی و فخررازی و ابن عربی آورده است.

۷.۱.۱ - نسخه خطی این کتاب

نسخه خطی این کتاب، به قلم علم الهدی، فرزند فیض و نوادگان دختری ملاصدرا، که از روی متن دست نویس ملاصدرا کتابت شده، در قم و نجف موجود است. این کتاب در ۱۳۶۳ش، به تصحیح محمد خواجوی و همراه با تعلیقات ملاعلی نوری، در تهران چاپ شد، ترجمه این کتاب در همان سال، با مقدمه مفصّل علی عابدی شاهرودی، به چاپ رسید.

۷.۲ - متشابه القرآن

متشابه القرآن، که رساله‌ای کوچک درشش فصل در باره معنای متشابه است. نسخه خطی این رساله در تهران در مجموعه سیدمحمد مشکاة و در کتابخانه سیدنصراللّه تقوی اخوی موجود است. این اثر در مجموعه‌ای با عنوان رسائل فلسفی، به تصحیح سیدجلال الدین آشتیانی، انتشار یافته است.

۷.۳ - اسرارالایات و انوارالبینات

اسرارالایات و انوارالبینات، که منتخبی از آیات قرآن است و سه «طرف» ( فصل )، در باره علم ربوبی و افعال خدای تعالی و معاد، دارد که در ضمن آن‌ها لطایف حکمی ‌و عرفانی را با قرآن تطبیق داده و حدود ۱۲۰۰ بار به آیات قرآن استشهاد کرده است. نسخه خطی این کتاب به قلم مؤلف در کتابخانه عبدالحسین تهرانی در کربلا موجود است. این اثر بار‌ها چاپ شده است، از جمله در ۱۳۱۹ در تهران با تعلیقات آخوند ملاعلی نوری .
محمد خواجوی این کتاب را ترجمه و چاپ کرده است (تهران ۱۳۶۳ش).

۸ - مختلف بودن شیوه تفسیری ملاصدرا

---

ملاصدرا رسایل تفسیری خود را در فواصل زمانی گوناگون نوشته است؛ ازینرو، در شیوه کار او اختلافاتی وجود دارد، برخی از آن‌ها مختصرترند و او در آن‌ها از شیوه مفسران چندان دور نشده است؛ مثلاً، در تفسیر سوره بقره، به تبعیت از مجمع البیان، بخش ادبی را از بقیه مطالب، که آن‌ها را « معنی » نامیده، جدا کرده است.
برخی دیگر از تفاسیر او مفصّل و به شیوه تفاسیر ذوقی عرفانی‌اند، بخصوص رساله‌هایی که در اواخر عمرش نوشته است.

۹ - اقسام الفاظ قرآن از دیدگاه ملاصدا

---

ملاصدرا عالم را سه گونه ( دنیا، آخرت و عالم الاهیت ) می‌دانسته و عقیده داشته است که الفاظ قرآن نیز گاهی بر پدیدارهای آشکار و محسوس (دنیا)، گاهی بر سرّ (حقیقت و باطن آخرت) و گاهی بر سرِّ سرّ (باطنِ باطن یا عالم الاهیت ) دلالت دارند.
به همین علت، او از کسانی که تفسیر قرآن را فقط محدود به بحث‌های لغوی و ادبی و قرائت و نقلِ روایت می‌دانند، انتقاد کرده و آنان را « اهل القول و العباره » یا پرستندگان و بندگان مذاهب و آرا و خواهندگان نفس و هوا خوانده است.

۱۰ - شیوه تفسیری تفسیر ملاصدرا

---

۱۰.۱ - مرحله اول تفسیری ملاصدرا

ملاصدرا در تفسیر ابتدا به سراغ تفاسیر و عقاید پیروان هریک از فرقه‌ها، حتی آن‌هایی که با مذاق او سازگار نبوده‌اند، رفته و به این ترتیب، به شیوه اغلب مفسران به بحث‌های صرفی و نحوی و [[|بلاغی]] و روایی و اختلاف قرائت و اقوال صحابه و تابعین پرداخته و گاه آن‌ها را نقد کرده است.

۱۰.۲ - منابع تفسیری در مرحله اول

وی در این موارد، از تفاسیر مشهور، مانند تفسیر نیشابوری، بیضاوی، ثعالبی، علی بن ابراهیم قمی ‌و خصوصاً کشاف زمخشری و مجمع البیان بهره گرفته است.
ملاصدرا در موارد بسیار، برای تفسیر آیات، از دیگر آیات استفاده کرده؛ مثلاً، در تفسیر سوره حمد، که مجموعاً هفت آیه دارد، بیش از صد بار به آیات دیگر استناد کرده است.

۱۰.۳ - مرحله دوم تفسیری ملاصدرا

در مرحله دوم تفسیر قرآن، ملاصدرا مطالبی از خود یا کسانی که آن‌ها را « اهل الکشف و الاشاره » یا « اهل اللّه » نامیده، آورده است، این مطالب مشتمل بر لطایف عرفانی و حکمی‌اند، در این مرحله، او از سخنان خواجه عبداللّه انصاری، بایزید بسطامی‌، جُنَید بغدادی، سهل تُستَری و خصوصاً از غزالی، ابن عربی و شارحان آثار ابن عربی، مانند صدرالدین قونیوی و قیصری، استفاده کرده و آرای آنان را با لحنی ستایش آمیز نقل نموده
و از اشعار عرفانی مولوی و عطار و سنایی، که آن‌ها را از حکیمان شمرده، نیز بهره گرفته است.
ملاصدرا برخی اشعار فارسی خود را نیز در ضمن تفاسیرش آورده است.
او به آرا و آثار فیلسوفان اسلامی ‌و پیش از اسلام نیز توجه کرده و آنان را ستوده است.
وی از رساله نیروزیه ابوعلی سینا، که او را استاد فیلسوفان مسلمان خوانده، مطالب فراوانی در تفسیر حروف مقطّعه نقل کرده و از کتاب اثولوجیا، منسوب به ارسطو، مطالبی در باره نشئه‌های سه گاه انسان نقل نموده و آن را با قرآن تطبیق داده است.
ملاصدرا ارسطو را نیز ستوده چندان که از پیامبراکرم نقل کرده که در حق او فرموده‌اند که او پیامبری از پیامبران بود و قوم وی قدرش را نشناختند.
وی آیه ۱۲۲ سوره انعام را با نظریه فُرفوریوس، که او را پیشوای مشائیان و بزرگترین شاگرد ارسطو معرفی کرده، تطبیق داده است.
به نظر ملاصدرا، حکیمان یونانیِ پیش از افلاطون مصداق آیه «رِجالٌ صَدَقوُا ما عاهَدُوا اللّهَ عَلَیْهِ» بودند و با روان‌های پاک و دلهای طاهر به معراج رفتند.
او حکیمان را اهل بیت حکمت دانسته ــ همانگونه که امامان، اهل بیت نبوت و ولایت‌اند ــ و بر ایشان درود فرستاده است.

۱۱ - عقاید فلسفی و عرفانی مطرح در تفسیر

---

ملاصدرا، در ضمن تفاسیرش، بسیاری از عقاید فلسفی و عرفانی خود را مطرح کرده و، با استناد به آیات قرآن، بر صحت آن‌ها استدلال نموده است.
این عقاید عبارت‌اند از:

۱۱.۱ - مراتب وجود

وجود مراتب درشناخت حقیقت مطلق، یعنی هر موجودی متناسب با مرتبه وجودی خود بخشی از حقیقت را می‌شناسد و حتی بت پرستان نیز گوشه‌هایی از حقیقت را دریافته‌اند و بنابراین، از یک نظر خداپرستند، زیرا بت‌ها را به عنوان خدا می‌پرستند.

۱۱.۲ - اصالت و وحدت وجود

اصالت و وحدت وجود، بدین معنا که در هستی هیچ چیز جز ذات حق و افعال او، که صورت نام‌ها و مظاهر صفات او هستند، وجود ندارد.

۱۱.۳ - بسیط الحقیقه

توحید خاصی، بدین معنا که خداوند « بسیط الحقیقه » است و هر وجود و هر کمال وجودی برای او حاصل است و از طریق او به ماسوی فیضان می‌یابد و او باید تمام وجود باشد و تمام او وجود باشد.

۱۱.۴ - حرکت جوهری

حرکت جوهری، بدین معنا که همه جوهرهای مادّی، اعم از آسمانی و زمینی، ذاتاً در سیلان‌اند و قابلیت دگرگونی در ذات آنهاست و همواره نو می‌شوند.

۱۱.۵ - قوس صعود و نزول مقام انسان

غایت و مقصود اصلی از خلقتِ همه آفریدگان، انسان حقیقی است و مبدأ و معاد یا آغاز و انجام انسان خداست.
توجه و عنایت حق نیز، از اول امر تا پایان جهان، به او بوده است.

۱۱.۶ - تطابق عالم صورت و معنی

خدا در عالم صورت هر چه آفریده در عالم معنی نیز همان را آفریده است و در عالم معنی نیز هر چه هست در عالم حق ( غیب الغیوب ) وجود دارد؛ بنابراین، هر چه در این جهان هست، مثال و قالبی است برای آنچه در جهان آخرت وجود دارد و آنچه در عالم آخرت وجود دارد، مثالی است برای حقایق و اعیان ثابته که مظاهر اَسمای خداوندند.
به اعتقاد امام‌ خمینی تطابق عوالم به این معناست که هر چه در عوالم پایین‌تر است، در عالم بالاتر به‌صورت کامل‌تر وجود دارد و موجودات عالم پایین‌تر تنزل و صورت و مظهر عالم معنا و عوالم عالیه هستند؛ بنابراین تطابق عوالم به این معناست که حقیقت واحد وجود، دارای مراتب و نشات بسیاری است که مراتب و نشات پایین‌تر رقیقه و تضعیف‌ شده و صورت ناقص مراتب بالایند و مراتب بالا، صورت شدید کمال، معنا و حقیقت صورت مادون هستند درنتیجه عوالم وجود اگرچه به‌شدت و ضعف و کمال و نقصان متغایرند، اما همگی عین یک حقیقت‌اند. به باور ایشان در ظرف تجلی، عالم بالا به‌صورت اعلا و اشرف موجود است و همه فعلیت‌های عالم پائین در عالم بالا به‌صورت بساطت و اجمال موجود است ازاین‌رو هر مرتبه بالاتر دارای کمالات مرتبه پائین‌تر به‌صورت اعلا و اشدّ است و هر مرتبه پایین‌تر هم دارای کمالات مرتبه بالاتر به‌صورت ضعیف‌تر و ناقص‌تر است و هرآنچه در معلول از حیث کمال هست، به‌صورت کامل‌تر در مبدا آن (علت) نیز هست، پس تمام کمالات و حیثیات وجودی عالم شهادت در عالم غیب هست و هیچ کمالی در عالم پایین‌تر نیست که از حیطه وجود عالم بالا خارج باشد. ازاین‌رو به اعتقاد امام‌ خمینی پس از ذات باری‌تعالی، عوالم هستی از حیث وجودی از سلسله‌ای طولی برخوردارند که در آنها یک عالم، علت عالم پس‌ از خود است و رابطه علی و معلولی بر عوالم هستی حاکم است، به این صورت که در عالم جبروت، عقل اول، علت عقل ثانی است تا آخر عالم عقل و پس ‌از آن نوبت به عالم ملکوت می‌رسد که معلول وجودی عالم جبروت است و عالم طبیعت نیز معلول عالم ملکوت به شمار می‌آید تا نوبت به آخرین مرتبه وجود؛ یعنی هیولای اولی برسد.

۱۱.۷ - جسمانیة الحدوث و روحانیة البقا بودن نفس

نفس «جسمانیة الحدوث و روحانیة البقا» است، پدیدآمدن نفس به سبب استعداد بدن برای تحول به مرتبه روحانی و بقای نفس به سبب ملکات نفسانیِ راسخ در آن است.

۱۱.۸ - معاد غیر جسمانی برای برخی افراد

همه انسان‌ها با بدن محشور نمی‌شوند، کسانی که در دانش به کمال رسیده‌اند، هنگام برانگیخته شدن در محضر حق موجوداتی کاملاً غیرجسمانی و جدا از مادّه و در سلک فرشتگان‌اند .

۱۱.۹ - دائمی‌نبودن عذاب دوزخ

ملاصدرا دلایل معتقدان به دائمی ‌نبودن دوزخ، مانند ابن عربی و صدرالدین قونیوی و دیگرشارحان فصوص، را بتفصیل و به گونه‌ای تأییدکننده نقل نموده و از فتوحات و فصوص و شرح قیصری بر فصوص مطالب بسیاری آورده و حدیثی از رسول اکرم و سخنی از ابن مسعود در تأیید آن ذکر کرده، ولی پاسخ مخالفانِ آنان را تنها در دو سه سطر نقل نموده است.
البته ملاصدرا در پاره‌ای از آثار خود عقیده‌ای بر خلاف این نظریه اظهار داشته است.

۱۱.۱۰ - خروج از تکلیف

به نوشته ملاصدرا، کسانی که مغلوب احوال عرفانی می‌شوند ( مجذوبان ) تکلیفی ندارند و به مقتضای حال خود عمل می‌کنند.

۱۱.۱۱ - دعوت به استقلال فکری و پیروی از دلیل

ملاصدرا عظمت افراد را ملاک درستی آرای ایشان ندانسته و کسانی را که به عنوان پیشوایان دین، معتقدات خود را بر پایه تقلید از دیگران نهاده‌اند و کسانی را که عقاید دینی را با استناد به معجزه و سخنان دیگران ثابت می‌کنند، نکوهش کرده است.
به عقیده وی، کمال و عبودیت در آزادگی فکری است.

۱۲ - تفاسیر دیگر ملاصدرا

---

ملاصدرا تفسیرهای دیگری نیز دارد بدین قرار:
۱) اسرار الایات و انوارالبینات، که در یک جلد به زبان عربی و به شیوه فلسفی شامل بخشی از آیات قرآن و در اسرار و نشانه‌های عظمت ربانی از انواع مخلوقات و موجودات نوشته شده است. نـسـخـه هـای مـتعددی از آن در دست است و در سال‌های اخیر به تصحیح محمد خواجوی طبع منقحی یافته است.
۲) مـتـشابهات قرآن، که در یک جلد به زبان عربی و به سبک عرفانی و فلسفی آیات متشابه را که مـعـنـی آنها روشن نیست با مشرب فلسفی خود از راه مکاشفه و تاویل، بحث و تفسیر نموده و در شش فصل تدوین کرده است. نـسـخـه هـائی از آن موجود است: شماره ۷۵۷۷ کتابخانه آیت اللّه مرعشی قم، شماره ۸۷ کتابخانه دانشگاه تهران.
۳) حـاشـیـه و شـرح تـفـسیر بیضاوی، در یک جلد به زبان عربی و شیوه فلسفی و عرفانی تفسیر انوار التنزیل قاضی ابوسعید بیضاوی (م ۶۸۵ ق) را مورد بحث و شرح قرار داده است.
نسخه‌ای از آن از مخطوطات کتابخانه خدیویه مصر موجود می‌باشد. لوامع العارفین، تمامی صفحات.

۱۳ - فهرست منابع

---

(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعه.
(۲) محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، اسرارالایات، ترجمه و تعلیق محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
(۳) محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن الکریم، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
(۴) محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر سوره جمعه، ترجمه و تصحیح و تعلیق محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
(۵) محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر سوره واقعه، ترجمه و تعلیق محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
(۶) محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر سوره‌های طارق و اعلی و زلزال، ترجمه و تعلیق محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
(۷) محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، مفاتیح الغیب، با تعلیقات علی نوری، چاپ محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۳ش.
(۸) صدرالدین طاهری، «گزارشی از تفاسیر صدرالمتألهین بر قرآن کریم»، خردنامه صدرا، ش۱ (اردیبهشت ۱۳۷۴).
(۹) تفسیر ملاصدرا، به کوشش شیخ احمد شیرازی، چاپ سنگی، تهران ۱۳۲۲.

۱۴ - پانویس

---